Vergi Ä°ncelemesinde Mükellef Hakları

Dr. Hasan Yalçın, E. Hesap Uzmanı, YMM

Code;Tax. 2021/019/005 LV;09/09/2021

Vergi incelemesi esnasında mükellefler belirli haklara sahiptir. Özellikle son yıllarda gerek vergileme ve gerekse vergi incelemeleri esnasında mükellef haklarına riayet etme konusunda hassasiyet artırılmıştır. Bu kapsamda 18.01.2017 tarihli Maliye Bakanı imzalı Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları Genelgesi yayınlanmıştır.

Ä°nceleme Elamanının KimliÄŸini Ä°braz Mecburiyeti ;  VUK’nun Hüviyet Ä°brazı baÅŸlıklı 136’ncı maddesinde, vergi incelemesi yapanlar, yanlarında memuriyet sıfatlarını ve inceleme yetkisini gösteren fotoÄŸraflı resmi bir vesika bulundururlar ve gittikleri yerde iÅŸe baÅŸlamadan evvel bu vesikayı ilgililere gösterirler, hükmüne yer verilmiÅŸtir. Vergi inceleme elemanı tarafından bir yükümlülük olan bu durum mükellef tarafından bir hak niteliÄŸine sahiptir. Mükellefler vergi incelemesi yapacak elemandan hüviyeti göstermesini isteme hakkına sahiptir.

Uygulamada bu hak aslında işyerine gelen ve kendisinin vergi inceleme elemanı olduğunu iddia eden kişiler olması halinde anlamlı ve sonuç içerici olacaktır. Özellikle işletmelerin dolandırıcılık ve suistimallerle karşı karşıya kalmaması için bu hakkı kullanırken çekingen davranmamaları gerekmektedir. İşletmeye gelen kişilerin gerçekten vergi inceleme elemanı olup olmadığı böylelikle anlaşılacaktır.

İncelemenin işyerinde yapılması; VUK’nun 139’ncu maddesi uyarınca vergi incelemesi esas itibariyle incelemeye tabi olanın iş yerinde yapılır. Yasa da yer alan bu hukuki düzenleme dolaylı olarak mükellefe incelemenin işyerinde yapılmasını talep etme hakkı vermektedir. Aynı zamanda anılan maddenin devam hükümlerinde yer alan, mükellef ve vergi sorumluları isterlerse inceleme dairede yapılabilir hükmü de yine mükellefe incelemenin dairede yapılması hakkını vermektedir.

Mükelleflerin bu iki hakkını da işe başlama tutanağının düzenlendiği anda kullanması gerekmektedir. Uygulamada genellikle genel teammül incelemenin dairede yapılması yönünde oluşmaktadır. Gerek mükellefler gerekse vergi inceleme elemanının tercihi de bu yönde olmaktadır. Ancak bu noktada unutulmaması gereken husus bu konuda belirleyici hakkın mükellefte olduğudur.

Vergi incelemesinin konusunun öğrenilmesi hakkı; VUK’nun 140/1 ‘nci maddesinde, incelemeye tabi olana, bunun mevzuunu işe başlamadan evvel açık olarak izah ederler hükmüne yer verilmiştir. O halde nezdinde vergi incelemesi yapılacak mükellefin vergi incelemesinin konusu öğrenme hakkı vardır. Bu hak esasında önemli hususlar içermektedir. Mükellef incelemenin konusunu, içeriğini ve kaynağını öğrenme hakkına sahiptir. Mükellef bu hakkı kullanarak incelemenin hangi dönemleri kapsadığını, normal inceleme mi yoksa ihbarlı bir inceleme mi olduğunu, incelemenin hangi vergileri kapsadığını öğrenecektir.

Defter ve belgelerin ibrazı için ek süre talep edilmesi; VUK’nun 139’ncu maddesinin son fıkrasında ‘haklı bir mazeret gösterenlere, defter ve vesikalarını daireye getirmesi için münasip bir mühlet verilir’ hükmüne yer verilmiştir. Bu hüküm mükellefe haklı bir mazereti olması halinde defter ve belge ibrazı için ek süre isteme hakkı vermektedir. Bu süre 15 günden az olamaz.

İncelemeni mesai saatleri dışında yapılmamasını isteme hakkı VUK’nun 140/3’ncü maddesinde ‘’nezdinde inceleme yapılanın muvafakati olmadıkça resmi çalışma saatleri dışında inceleme yapamazlar veya buna devam edemezler (Tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması bu hükmün dışındadır. Ancak bu gibi tedbirler, incelemelerin yapıldığı yerdeki faaliyeti sekteye uğratmıyacak şekilde yapılır)’’ hükmüne yer verilmiştir. Bu durum aynı zamanda mükellefe incelemenin mesai saatleri dışında yapılmamasını isteme hakkı vermektedir.

Ä°nceleme bittiÄŸinde, bunun yapıldığına dair belge isteme hakkı, VUK’nun 140’ncı maddesinin 4 no lu bendinde  ‘inceleme bitince, bunun yapıldığını gösteren bir vesika nezdinde inceleme yapılana verilir’ hükmüne yer verilmiÅŸtir. Bu hüküm gereÄŸi nezdinde vergi incelemesi yapılan mükellef inceleme bitince incelemenin yapıldığını gösteren belgeyi isteme hakkına sahiptir.

Tutanakların bir nüshasını alma ve tutanağa itiraz kayıt koyma hakkı; VUK’nun 141’nci maddesinde ‘’inceleme esnasında lüzum görülen hallerde, vergilendirme ile ilgili olaylar ve hesap durumları ayrıca tutanaklar ile tesbit ve tevsik olunabilir. İlgililerin itiraz ve mülahazaları varsa bunlar da tutanağa geçirilir. Bu suretle düzenlenen tutanakların bir nüshasının mükellefe veya nezdinde inceleme yapılan kimseye bırakılması mecburidir’’ hükümlerine yer verilmiştir. Bu madde hükmü gereğince mükelleflerin düzenlenen tutanaklara itiraz kaydı koydurma ve tutanağın bir örneğini alma hakkı bulunmaktadır.

Ödenecek verginin doğru miktarının bulunmasını isteme hakkı; Vergi Usul Kanunu’nun 134 ‘ncü maddesinde vergi incelemesinden maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamaktır. Söz konusu bu kanun maddesi ile kanun koyucu vergi idaresine dolayısı ile vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlara vergilerin doğruluğunun araştırılması tespit edilmesi ve sağlanması konusunda görev ve yetki vermektedir. Ancak aynı madde yine mükellefe de yapılan bir vergi incelemesinde ödenmesi gereken verginin doğru miktarının tespitini isteme konusunda da bir hak vermektedir.

Verginin doğruluğunun araştırılmasında eksik vergi beyanı bulunabileceği gibi fazla hesaplanan veya ödenen vergilerde tespit edilebilir. Kanun koyucu vergi incelemesinin amacını düzenlerken bu fazla beyan ve ödemelere yönelik herhangi bir sınırlama yapmamıştır. Vergi inceleme elemanı fazla beyan edilen ve ödenen bir vergiye rastlaması durumunda bu hususları da yazacağı vergi inceleme raporunda belirtecektir.

Vergi incelemelerinin belirli sürelerde bitirilmesini isteme hakkı VUK’nun 140/6 maddesinde vergi incelemelerinin tamamlanması gereken sürelere ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Buna göre incelemeye başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde en fazla altı ay, katma değer vergisi iade incelemelerinde ise en fazla üç ay içinde incelemeleri bitirmeleri esastır. Bu süreler içinde incelemenin bitirilememesi halinde ek süre talep edilebilir. Bu talep vergi incelemesine yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından değerlendirilir, tam ve sınırlı incelemelerde altı ayı, katma değer vergisi iade incelemelerinde ise iki ayı geçmemek üzere ek süre verilebilir. Bu durumda, vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından incelemenin bitirilememe nedenleri yazılı olarak nezdinde inceleme yapılana bildirilir. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birimler vergi incelemesinin öngörülen süreler içinde bitirilmesi için gerekli tedbirleri alırlar.

Kanun maddesinde yer alan bu düzenlemeler aynı zamanda mükellefe vergi incelemelerinin belirlenen sürelerde bitirilmesini isteme hakkı vermektedir.

Vergi mahremiyetine uyulmasını isteme hakkı; VUK’nun 5’nci maddesi hükmüne göre, vergi muameleleri ve incelemeleri ile uğraşan memurlar, mükellefin ve mükellefle ilgili kimselerin şahıslarına, muamele ve hesap durumlarına, işlerine, işletmelerine, servetlerine veya mesleklerine mütaallik olmak üzere öğrendikleri sırları veya gizli kalması lâzım gelen diğer hususları ifşa edemezler ve kendilerinin veya üçüncü şahısların nef'ine kullanamazlar. Dolayısıyla nezdinde vergi incelemesi yapılan mükellefin bu madde kapsamında vergi mahremiyetine uyulmasını isteme hakkı bulunmaktadır.

Aramalı Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları

Aramalı vergi incelemesinde uyulacak kurallara özel olarak düzenlenmiştir. Bu kurallar aynı zamanda mükellefe de haklar vermektedir. Mükelleflerin aramalı vergi incelemesinde ki hakları aşağıda özetlenmiştir.

Aramalı incelemelerde arama kararının bir örneğini isteme hakkı,

Aramada el konulan defter, belgelerin ayrıntılı tespitini ve bilgisayarların yedeklerinin alınmasının kurallara uygun olarak yapılmasını isteme hakkı,

Arama yoluyla el konulan defter ve belgelerin ayrıştırmasının kendi gözetimi ve katılımı altında yapılmasını isteme hakkı,

Aramada el konulan belgelerden vergi ile ilgili olmayanlarını isteme hakkı,

Aramalı vergi incelemesinin öncelikli bitirilmesini isteme hakkı,

Aramada el konulan defter, belge ve kayıtlardan gerektiğinde suret ve kayıtlar çıkarma hakkı,

Kayıtların işlenmesi için ek süre isteme hakkı,

Son olarak asılsız ihbara dayalı incelemelerde ihbarcının adını isteme hakkı ;

VUK’nun 142’nci maddesinde, ‘’ihbar üzerine yapılan aramada ihbar sabit olmazsa nezdinde arama yapılan kimse muhbirin adının bildirilmesini isteyebilir, bu takdirde, vergi dairesi muhbirin ismini bildirmeye mecburdur’’ hükmüne yer verilmiştir. Bu durum asılsız ihbarlarda ihbarcının adını isteme hakkı olarak tanımlanabilir.