Maddi Olmayan Duran Varlıklar ve Marka

Dr. Hasan Yalçın, E. Hesap Uzmanı, YMM

Bu yazı yazarın izni ile yazarın Marka Değerlemesi adlı eserinden aynen alınmıştır.

Muhasebe perspektifi markayı maddi olmayan bir varlık olarak dikkate alır. Bu belirleme öncelikle maddi olmayan varlıklar kavramının tanımlanması gereğini ortaya çıkarır. Bu amaca yönelik finansal tabloların sunumuna ilişkin düzenlemeleri yapan yasal otorite veya kuruluşlar tarafından yayınlanan standartlarda ve doktrinde maddi olmayan duran varlıklara yönelik tanımlamalar yapılmıştır.

Muhasebe Sistemi Uygulama Tebliği’nde maddi olmayan duran varlıklar, herhangi bir fiziksel varlığı bulunmayan ve işletmenin belli bir şekilde yararlandığı veya yararlanmayı beklediği aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye gören haklar ve şerefiyeler olarak tanımlanmıştır.[1] Yine Uluslararası Muhasebe Standartları (UMS) çerçevesinde varlık geçmiş olayların bir sonucu olarak işletme tarafından kontrol edilen ve gelecekteki ekonomik faydaların işletmeye gelmesinin beklendiği bir kaynak olarak tanımlanırken; maddi olmayan duran varlık ise fiziksel özü olmayan tanımlanabilir parasal olmayan bir varlık olarak tanımlanmıştır. Buna göre bir varlığın tanımlanabilir olduğunun kabulü için sözleşmeden doğması veya diğer yasal haklardan kaynaklanması veya ayrılabilir olması gerekir.[2] Yine bu muhasebe standartları kapsamında bir maddi olmayan duran varlık sadece ve sadece, varlıkla ilişkilendirilen beklenilen gelecekteki ekonomik yararların işletme için gerçekleşmesinin muhtemel olması ve varlığın maliyetinin güvenilir bir şekilde ölçülebilmesi durumunda, muhasebeleştirilir.[3]

Bu çerçevede en önemli sorun işletme bünyesinde oluşturulan markaların muhasebeleştirilememesi noktasında ortaya çıkar. Uluslararası Muhasebe Standartları satın alma veya birleşme yolu ile elde edilen markaların muhasebleştirilmesine izin verirken işletme bünyesinde oluşturulan markaların muhasebeleştirilmesine izin vermemektedir. [4] Standartlara göre işletme içi yaratılan, ticari başlıklar, yayın hakları, müşteri listeleri ve benzer nitelikteki kalemlerle ilgili harcamalar, işin bir bütün olarak geliştirilmesine ilişkin maliyetlerden ayırt edilemez. Bu nedenle, anılan kalemler maddi olmayan duran varlık olarak muhasebeleştirilemez.[5] Burgman, ve diğ. göre, muhasebe alanındaki maddi olmayan duran varlıklara ilişkin tartışma, temelde vergi ve muhasebe amaçları için yapılan maddi olmayan varlık tanımlamalarına dayanmaktadır. Bu yazarlar, maddi ve maddi olmayan varlıkların muhasebe sınıflandırmasının, bunların tanınmasına yönelik bir çelişki oluşturduğunu öne sürmektedir; Dahili olarak üretilen markalar bilançoda maddi olmayan varlıklar olarak kabul edilmezken, ekonomik açıdan maddi olmayan varlıkları oluştururlar.[6] Konu bütünlüğünün bozulmaması açısından bu konuya ve standarda ilişkin eleştirilere daha sonra ayrı bir başlık altında yer verilecektir.

Uluslararası Değerleme Standartları Konseyi’de maddi olmayan varlıklara yönelik yukarıdaki tanımlamalara benzer bir tanımlama yapmıştır. Buna göre maddi olmayan varlık, fiziksel olmayan ve sahibine haklar ile ekonomik faydalar sağlayan; bu anlamda kendini ekonomik özellikleri ile gösteren parasal olmayan varlıktır.[7] Yine aynı kurum tarafından yayınlanan belgede, birçok maddi olmayan varlık türü bulunmakla birlikte, bunların genellikle; pazarlamayla ilgili olanlar, müşterilerle ilgili olanlar, sanatsal amaçlarla ilgili olanlar, sözleşmelerle ilgili olanlar ve teknolojiyle ilgili olanlar şeklinde yapılan kategorilerin biri veya birkaçı altında inceleneceği belirtilmiştir.[8]

Pazarlamayla ilgili maddi olmayan varlıklar öncelikle ürünlerin veya hizmetlerin pazarlama veya tanıtımında kullanılırlar. Bazı örnekleri arasında ticari markalar, ticari isimler, ürüne özgü ticari tasarım ve internet alan adları yer alır. Müşterilerle ilgili maddi olmayan varlıklar, müşteri listelerini, birikmiş/devam eden müşteri siparişleri (“backlog”), müşteri sözleşmelerini ve sözleşmeye dayanan ve dayanmayan müşteri ilişkilerini içerir. Sanatsal amaçlarla ilgili maddi olmayan varlıklar, sahne oyunları, kitaplar, filmler, müzik gibi sanatsal çalışmalardan ve sözleşmeye dayanmayan telif hakkı korumasından elde edilen faydalardan kaynaklanır. Sözleşmelerle ilgili maddi olmayan varlıklar sözleşmelerden kaynaklanan hakların değerini temsil eder. Bunlara örnek olarak, lisans veya isim hakkı sözleşmeleri, hizmet veya tedarik sözleşmeleri, kira sözleşmeleri, izinler, yayın hakları, hizmet sağlayıcı ile yapılan sözleşmeler, istihdam sözleşmeleri, rekabet etmeme sözleşmeleri ve doğal kaynak hakları verilebilir. Teknolojiyle ilgili maddi olmayan varlıklar patentli veya patentsiz bir teknolojinin, veri tabanlarının, formüllerin, tasarımların, yazılımın, işlem süreçlerinin veya reçetelerin kullanımına ilişkin sözleşmeye dayanan veya dayanmayan haklardan kaynaklanır. Ancak bu kategoriler kurumsal itibar, insan kaynakları ve çalışan motivasyonu gibi bazı varlıkları atlar. Bu varlıklar tanınabilir maddi olmayan varlıklar oluşturmaz, çünkü bunlar tanımlanabilir değildir, satın alınamaz veya satılamaz veya şirketin kendisi tarafından kontrol edilmez. Şirketin itibarı eylemlerinin bir sonucudur. [9]